"Pakistan axını": Rusiya cənuba üz tutur və bu yalnız başlanğıcdır

Pakistanın layihədə iştirak payı 51 faizdən 74 faizə kimi artırıldı. Bu zaman bir şərt xüsusi olaraq vurğulandı ki, tikintidə yalnız Rusiya materiallarından və qurğularından istifadə olunmalıdır.

Xarici mətbuat xəbər verir ki, Rusiya dünyanın əhəmiyyətli nöqtələrində strateji mövcudluğunu artırmağa başlayıb. Bu halda söhbət ordu və donanmadan deyil, enerjidən, daha konkret desək, "Pakistan axını" layihəsindən gedir.

Bu günlərdə İslamabadda ikitərəfli görüş başa çatdı. Hər iki ölkənin mütəxəssis qrupu texniki məsələlərin və sənədlərin hazırlanması və əlaqələndirilməsinin davam etdiriləcəyi layihəni həyata keçirməyə hazır olduqlarını təsdiqlədlər.

Bunun ötən görüşlər zamanı əldə olunmuş memorandumlardan fərqi ondan ibarətdir ki, artıq potensial qaz kəmərinin keçəcəyi yol boyunca geoloq-kəşfiyyat işlərinə başlanılacaq. Başqa sözlə, gələcək qaz kəməri ilə bağlı işlər kağız üzərində qalmayaraq sonrakı mərhələyə keçəcək.

Layihənin ideyası mürəkkəb zamanda ortaya çıxdı. 2015-ci ildə uzunluğu 1100 kilometr, dəyəri təxminən 2 milyard dollar olan "Şimal–Cənub" qaz kəmərinin inşası ilə bağlı hökumətlərarası razılaşma imzalandı. Layihədə Rusiya podratçılarının Kəraçi limanından Lahora kimi tranzit yolun döşənməsi ilə məşğul olmaları nəzərdə tutulurdu. Layihənin əsas texniki xüsusiyyəti ondan ibarət idi ki, dəniz qaz daşıyıcılarının köməyi ilə mayeləşdirilmiş təbii qazın ötürüləcəyi limanda əlavə olaraq yenidən qazlaşdırma terminalı tikilməli və qaz uçucu hala salınandan sonra şimala, Pəncab əyalətinə ötürülüməlidir.

Sonrakı iki il ərzində layihədə elə bir irəliləyiş olmadı. Tərəflər qazın nəqli üçün tariflərin məbləğini razılaşdıra bilmədilər. Belə ki, Rusiya qiymətin artırılmasını tələb edirdi, Moskvanın fikrincə, əks halda layihə iqtisadi cəhətdən səmərəsiz olacaqdı. Daha sonra Rusiya tərəfdən icraçı şirkət olan "Rostex" korporasiyalarına növbəti Amerika sanksiyaları tətbiq olundu ki, bu da layihənin reallaşdırılmasını əngəllədi. Ötən ilin payızında İslamabadın istəyi ilə tərəflər razılaşma şərtlərini yenidən nəzərdən keçirdilər.

Pakistanın layihədə iştirak payı 51 faizdən 74 faizə kimi artırıldı. Bu zaman bir şərt xüsusi olaraq vurğulandı ki, tikintidə yalnız Rusiya materiallarından və qurğularından istifadə olunmalıdır.

Qərara alındı ki, Rusiyanın layihədəki investisiya həcmi 25 faizi keçməməlidir, qalan xərcləri isə Pakistan öz üzərinə götürsün.

Bu ilin yaz aylarında layihənin adı dəyişdirlərək "Pakistan axını" adlandırıldı, hər iki ölkənin energetika nazirləri ən yaxın vaxtda tikintiyə başlamağa hazır olduqlarını bildirdilər.

Bu tip istənilən layihənin ideya və məqsədini anlamaq üçün siyasətçilərin və ekspertlərin bəyanatlarına qulaq asmaqdansa, xəritəyə nəzər salmaq yaxşıdır. İqtisadi coğrafiya rəsmilərin mətbuat konfranslarında ciddi-cəhdlə yayınmağa çalışdıqları suallara belə cavab tapmağa imkan verir.

Pakistanın əhalisi 220 milyon nəfərdən çoxdur. Düzdür, qonşu Hindistan və Çinlə müqayisədə bu rəqəm bir o qədər çox görünməsə də, XXI əsrdə bu qədər insanın qarnını doyuzdurmaq, üstəlik, elektrik enerjisi və sivilizasiyanın digər nümunələri ilə təchiz etmək asan iş deyil. Əgər kalka üzərində Pakistanın bütün elektrik stansiyalarını işarələsək və sonra bu kalkanı ölkələrin fiziki xəritəsinə köçürsək, adi gözlə belə aradakı disbalansın nə qədər kəskin olduğunu görmək olar.

Generasiya obyektləri, o cümlədən neft məhsulları ilə işləyən 20 stansiya, təbii qazla işləyən 22 İES, 9 kömür və 3 AES-in əmələ gətirdiyi şərti qövs cənubdan şərqə, oradan da şimala doğru uzanaraq paytaxt yaxınlığında qəfil qırılır. Düzdür, bir qədər şimalda, İslamabad yaxınlığında kömürlə işləyən üç elektrik stansiyası da mövcuddur, ancaq onların yeganə məqsədi paytaxt və ətraf rayonları təchiz etməkdir.

Bu xəritə göstərir ki, ölkənin Çənub-Qərb hissəsi İran və Əfqanıstan sərhədi boyunca demək olar ki, öz generasiyasına malik deyil, İslamabaddan şimaldakı bölgədə enerji mənbəyi rolunda yalnız bir neçə aşağı gücə malik su elektrik stansiyaları çıxış edir.

Aydın məsələdir ki, Pakistanın evlərində işıq yanmalıdır və ölkənin yalnız öz tələbatını ödəmək üçün deyil, həm də nəhəng qonşularla ticarətdə qazanc əldə etmək üçün etibarlı enerji mənbələrinə ehtiyacı var.

İllik 12,4 milyard kubmetr gücə malik "Pakistan axını"nın reallaşdırılması yeni elektrik stansiyalarını yanacaqla təmin edəcək, onlar isə öz növbəsində İranla sərhəddəki Pəncəbdə fəaliyyət göstərən müəssisləri təchiz edəcək. Əgər layihə uğurlu olsa, qaz kəmərini paytaxta kimi uzatmaq mümkündür, Multandan İslamabada qədər nəqliyyat xətti 400 kilometrdən bir qədər artıqdır.

Rusiyanın bu layihədə marağının nədən ibarət olduğunu anlamaq üçün bir neçə məqama nəzər yetirmək lazımdır.

Bu məqsədlə yəqin ki, ilk növbədə TAPİ (Türkmənistan– Əfqanıstan–Pakistan-Hindistan) magistral qaz kəmərindən başlamağa ehtiyac var. Bu layihədə Rusiya həm texniki qarant, həm də boru və qurğularla təchizatçı rolunda çıxış edir. Təbii qazın yekun alıcısı Hindistandır, bununla belə bütün tranzit ölkələrin mavi yanacağa tələbatı böyükdür, odur ki, hər biri layihədən təbii qaz payını almağa iddialıdır. Elə Pakistanı götürək. Qaz kəmərinin texniki tapşırıq şərtlərinə görə, qaz magistralı Multan şəhəri yaxınlğında TAPİ kəmərinə birləşməlidir. Bu nöqtədə iki qaz boru kəmərinin ümumi həcmi 55 milyard kubmetr təşkil edəcək ki, bu da mütləq dəqiqliklə bütün "Şimal axın"larına uyğun gəlir. Bu resurslar sayəsində Pakistan kütləvi daxili qazlaşdırmaya başlaya bilər və mübahisəli ərazi olan Kəşmiri əlində saxlayan Hindistanla siyasi qarşıdurmada əhəmiyyətli kozıra sahib olar.

Bundan başqa, əhalisi, məsələn, Almaniya və Türkiyədən 3 dəfə çox olan Pakistan kimi ölkədə təbii qaz bazarının formalaşdırılması dünya karbohidrogen bazarının yenidən qurulmasına gətirib çıxara bilər. Əlbəttə ki, bu, ilk növbədə Qətər üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Nəticədə bu ölkə Fars və Oman körfəzləri arasından qısa marşrutla, daha sonra Kəraçidən keçməklə öz mayeləşdirilmiş qazını tədarük edər.

Bununla belə, Qətər mayeləşdirilmiş qaz istehsalını əhəmiyyətli dərəcədə artırmaq iqtidarında deyil, bu isə o deməkdir ki, gələcəkdə Avropaya Qətər qazının tədarükü azalacaq və bu da Rusiya qaz boru kəmərlərinin və onların vasitəsilə yanacaq tədarükün əhəmiyyətini daha da artıracaq.

Bundan başqa, layihə üçün boru və digər avadanlıqları tədarük edən Rusiya yerli xammal deyil, maksimum qiymətə geofiziklərdən polad istehsalçılarına, boruların hərəkət hissələrinə qədər uzun bir iş zəncirindən ibarət yekun məhsul tədarük edəcək.

Regionun fəallaşmasının Əfqanıstandakı siyasi dəyişikliklər, eləcə də "Şimal axını-2"-nin inşasının başa çatması ilə sıx bağlı olduğuna şübhə yoxdur. Rusiya qətiyyətli şəkildə göstərdi ki, hətta kütləvi sanksiya təzyiqi altında ola belə, istənilən layihəni sona çatdırmaq iqtidarındadır.

Hindistan dünyanın əsas metallurgiya dövlətinə çevrilməyə can atır, bu ölkənin Rusiya kömürü və mavi yanacağı ilə kokslaşan Əfqanıstanın dəmir filizinə ehtiyacı var.

Pakistan sənaye inkişafının yeni mərhələsinə qədəm qoymaq istəyir, ancaq bunun üçün də təbii qaz tələb olunur. Bütün qonşu ölkələrdə yanacaq çatışmazlığı olduğundan, heç kim İslamabada təbii qaz vermək fikrində deyil.

Əfqanıstan istənilən həcmdə resursu "udmağa" hazırdır, çünki ardı-arası kəsilməyən müharibələr ucbatından ölkənin elektrik enerjisi ilə təchizatı orta əsrlər səviyyəsindədir.

Amerikalıların Əfqanıstandan çəkilməsi qlobal düzənin dəyişməsində uçqunu hərəkətə gətirən daş parçası rolunu oynadı. Əgər Taliban* ölkəni hamının hamıya qarşı vuruşduğu növbəti müharibədən qoruya bilsə, yaxın gələcəkdə yeni enerji, ticarət və sənaye bazarları uğrunda savaşın şahidi olacağıq. Sevindirici hal odur ki, Rusiya artıq inkişafın əsas və ən perspektivli sahələrində öz mövqeyini möhkəmləndirib.

Sergey Savçuk
Sputnik.az